Limmum lëmm ak limmum fukkèl yi

I. Limmum lëmm yi. Seen mbind ak ay fas

Limmum lëmm yi

Ngir limm ay mbirr wala ay nitt, da ñuy jëfendikoo ay limmum lëmm (nombres entiers naturels). Limm yooyu, dees na ko binndè ak ben fas (chiffre) wala ay fas yu bari.

Fas yi ñuy jëfendikoo

Fas yi ñuy jëfendikoo ngir bind limm yi ñooy yii:

$$0~1~2~3~4~5~6~7~8~9$$

Ay missaal

• $131$ aw limm la woo khamné man na ñu ko jëfendikoo ngir limm ay égaat (billes)   ab limmum lëmm la bu ñu binndee ak fas yii di $1$ ak $3$.
• $12,4$ ak $\dfrac{2}{3}\approx 0, 66$ ay limm lañu yoo khamni kenn manu koo jëfendikoo ngir xayma ay égaat. Konn du ñu ay limmum lëmm (nombres entiers naturels).
• $\dfrac{20}{4}$ ab limmum lëmm la, ndax $\dfrac{20}{4}=5$ aw limm la woo khamné man na ñu ko jëfendikoo ngir limm ay égaat.
• Bépp fas man na ñu ko jëfendikoo ngir limm ay égaat. Moo tax bépp fas ab limum lëmm la.

Mbindum limmum lëmm yi

Bërëb bi benn fas di nekk ci biir mbindum benn «limmum lëmm» lou am solo la. Fas bi gënë feetè ndey joor mooy mandargaal benn benn yi (unités simples).

Fukki benn benn wu nekk day nekk ben fukk fukk (dizaine). Moom fas bi koy mandargaal day nekk ci wettu fasum benn benn yi si cammooñam.

Fukki fukk fukk bu nekk day doon benn teemeer teemeer. Moom fas bi koy mandargaal day nekk ci wetu fasum teemeer teemeer yi si cammooñam.

Maas yi

Ñetti fas yooyu boo leen dajalee day nekk benn maas (classe). Maas gi njëkk mooy maassu benn benn yi (classe des unités simples).

Bi ci topp mooy maasu junni junni yi, tek si maasu milliong yi tek si maasu milliar yi, di wéy noonu...

Si binndug ben limm gu rëyy, dees na texxali maas yi ak benn barab bu ndaw bu amul dara.

II. Xam Xamu Mbooloo

Defar mbooloo

Man na ñu defar bènn mbooloo ci lu tukkee ci bènn kureelu nitt wala kureelu ay mbirr. Su fekkee ne kureel gògu da fa ëmb ay nitt wala ay mbirr yu ñu mana lim, da ñuy naan mbooloo mu am dayoo la ñu am.

Su fekkee ne kureel gògu manèesu koo lim, da ñuy naan mbooloo mu amul dayoo la ñu am.

• Mbooloom ndongo yi nekk ci maas gii di 6e C  
• Mbooloom nitt yi dëkk Senegal  
• Mbooloom cëri bènn njaboot.

Mandargaal mbooloo

Ngir mandargaal benn mbooloo, man na ñu joxee liisu (la liste) cër (élément) yi ci bokk yëpp. Cër yooyu dañuy leen di bind ci digante ñaaru junj yu mel nii: { }

Ci missaal, mbooloom gox yi nekk Sénégal mooy:

$\mathcal G = \{\text{Ndakkaaru, Cees, Kaolakh, Siki Coor, Kolda,}$ $\text{Fatik, Tambakunda, Kedugu, Maatam, Luga,}$ $\text{Jurbel, Seeju, Kafrin, Ndarr}\}.$

Mbooloomu fas yi mooy:

$\mathcal F = \{0,~1,~2,~3,~4,~5,~6,~7,~8,~9\}.$

Bokk ci mbooloo

Dañuy naan cëru menn mboolo dafa bokk ci mbooloo moomu. Ngir bind loolu, dañuy jëfëndikoo junj bii: $\in$. Su ci bokkul, ñu bind $\notin$.

• Dakar $\in \mathcal{G}$   Bignona $\notin \mathcal{G}$   $6 \in \mathcal{F}$   $10 \notin \mathcal{F}$.

Mbooloom limmum lëpp yi

Mbooloom limmum lëpp yi dees na ko mandargaalee $\mathbb N$.

$\mathbb{N}=\{0~ ;~ 1~ ; 2~ ; 3~ ; 4~ ; 5~ ; 6~ ; 7~ ; 8~ ; 9~ ;$ $10~ ;~ 11~ ; 12~ ; 13~ ; \ldots ~;\ldots ~;\ldots\}$

$\mathbb N$ mbooloo wu amul dayoo la.

III. Limmum Fukkeel yi

Ab limmum Fukkeel day faral di am ñaari xaaj: benn eaajum lëmm (partie entière) ak benn xaajum fukkeel. Benn xosi (virgule) moo leen di taxxalé.

$4,05$ ab limmum fukkel la : $4$ mooy xaajum lëmmam ; $05$ mooy xaajum fukkeelam.

Limmum lëmm bu nekk ab limmum fukkeel la woo xamni xaajum fukkeelam du nekk dara (maanam day tollook tus(zéro).

Si benn limmum fukkeel, fas bunek ci xaajum fukkeelam dees na ko tuddee am fukkeel (décimale).

Limmum fukkeel bu am ñaari fas si gannaaw xosi mi dess na ko tuddee limmum fukkeel bu ñu yémalé si ñaar, naka noonu dees na wax limmum fukkeel bu ñu yémalé si ñett, wala si ñeent,...

IV. Mbooloo mi ñuy tuddee $\mathbb{D}$

Mbooloom limmmum fukkel yi ñuy xaymaa (nombres décimaux arithmétiques) dees na ko tuddè $\mathbb{D}$.

• $37,8$ ab limmum fukkeel la : $37,8$ ab cër la si mbooloo $\mathbb{D}$ ; $37,8$ da fa bokk si mbooloo $\mathbb{D}$ ; loolu ñu ngi koy bindè $37,8 \in \mathbb{D}$ di ko jangee $37,8$ bokk na si $\mathbb{D}$.
• $37,8$ bokkul si $\mathbb{N}$ ; ñu ngi koy bindè $37,8 \notin \mathbb{N}$.
• $\dfrac{4}{5}$ ab limmum fukkeel la ndax $\dfrac{4}{5} = 0,8$ xaajum lëmmam mooy $0$ té xaajum fukkeelam mooy $8$.
• $\dfrac{22}{7}$ du ab limmum fukkeel ndax $\dfrac{22}{7}= 3,142...$ : xaajale bi (division) du am fumu yem. $\dfrac{22}{7} \notin \mathbb{D}$.

Bépp limmum lëmm ab limmum fukkèl la. Da ñuy naan $\mathbb{N}$ benn xaaj la ci $\mathbb{D}$, di binnd $\mathbb{N} \subset \mathbb{D}$, tey jàngg $\mathbb{N}$ dab xaaj la si $\mathbb{D}$.

Waayé nak, $\mathbb{D}$ du ab xaaj si $\mathbb{N}$. Loolu ñu ngi koy binndè $\mathbb{D} \not\subset \mathbb{N}$ té di ko janngè $\mathbb{D}$ du ab xaaj si $\mathbb{N}$.

Ay sètlu

• $13 = 13, 0$ ; $7 = 7,0$.

  Konn nak bépp limmu lëmm ab limmum fukkèl la woo xamni xaajum fukkèl lam mooy tus.

• $23, 8 = 23,80 = 23,800$ et $4,72 = 04,72 = 004,72$.

  Konn nak, ab limmum fukkèl du soppèku bu ñu yokkè mbaa bu ñu wañè

  • ay « 0 » lu jiitu fas bi njëkk ci xaaju lëmmëm
  • ay « 0 » yu topp ci fas bi muj ci xaaji fukkèlam

Ab sètlu

Ngir jangg wala bind benn limmum fukkèl, man na ñu jëfëndikoo benn alluwa (tableau) ngir raññè bu baax xëymak fas wu nekk.

Bu ñu jëlè limmum fukkèl bii $3908,724$.

• $8$ mooy fasum benn benn yi.
• $0$ mooy fasum fukk fukk yi.
• $9$ mooy fasum teemeer teemeer yi.
• $3$ mooy fasum benn bennu junni junni yi wala fasum junni junni yi.
• $7$ mooy fasum fukkèl yi.
• $2$ mooy fasum tèmèral yi.
• $4$ mooy fasum junnèl yi.

Ci noonu limmum fukkèl $3~908,724$ mu ngi lamboo ak $3$ junni junni, $9$ tèmèr tèmèr, $0$ fukk fukk, $8$ benn benn, $7$ fukkèl, $2$ tèmèral et $4$ junnèl.