Wonalé xamxamu “natt suuf”

Mbirr yu wûté ci mélokaan

Ci lu ñu wërr, man na ñu sètlu ay mbirr yu wûté ci mélokaan.

Suqali mbirr yòyu

Ci mbirr yòyu, am na ci yu dëgër yu ñu mana laall :

• ay boyèt yu sèn kanam yémoo té jub (cube)
• ay boyèt yu sèn kanam wûté té jub (parallélépipède)
• ay pott (cylindre)
• ay dànnk (sphère)

Boyèt bu kanam yi yémoo té jub (Kubb)

Boyèt bu kanam yi yémoo té jub (ci li ci déss di na ko woowè kubb) da fay am $6$ kanam yu mélni kaaré, $8$ puj (sommets) et $12$ yax (arêtes).

Boyèt yu wûté kanam

Boyèt yu wûté kanam (ci li ci déss dina ñu ko woowè boyèt bu jub) moom ab mbirr mu dëgër la mu am juròom benni kanam yu am mélook jubkoñ (rectangle).

Pott wu jub (Cylindre)

Ab pott wu jub ben mbir mu dëgër la mu am ñaari kanam yu am mélook mbégé (cercle) té yém képp, ñu lèn di tuddè sukkëndikukaay (bases) ak benn yaatu-yaatu bu fètè ci wétt gi té am mélook jubkoñ.

Tëmb (Sphère)

Ab tëmb (sphère) benn këmb (volume) la boo xamné li ko wërr mooy benn ëmbka (surface) bu tombam yëpp sorè benn tomb bu ñuy wooyè diggu tëmb bi.

Géométrie de base : points, droites et plans

Le plan

Ab maasalé amul fumu yém. Dara tënku ko. Ñaaré ñu ngi koy mandargaalè benn wetlàng (parallélogramme) té di ko xamlè ci araf bii di $\rm P$.

Ab tomb bénn barab la bu nékk ci maasalé gi té amul gudday amul tarraay.

Ngir mandargaal bénn tomb ci benn maasalé, da ñuy ték bénn kurwaa ba noppi binnd benn araf bu ñu maggal ci wéttam muy dëppook turu tomb bòbu.

$\rm A$ da fa bokk ci maasalé $\rm (P)$ ñu ngi koy bindè $\rm A \in (P)$. Ab maasalé ay tomb yu dul jèx ñoo si nékk.

La droite

Ab rëdd benn rëdd wu jubla boo xamné amul fumu tambalè, amul fumu jèxè. Ñaari wéttam yëpp amu ñu fi mu yém.

Da ñu koy mandargaalè benn rëdd wu jub xocc.

Su benn tomb $\rm B$ nékkè ci benn rëdd $\rm (D)$, da ñuy naan tomb bii di $\rm B$ bokk na ci rëdd bii di $\rm (D)$ té koy bindè $\rm B \in (D)$.

Yénèn binndinu benn rëdd

JAGLÉ 1 : Ci benn tommb, man na fa jaar ay rëdd yu dul jèx.

JAGLÉ 2 : Ci ñaari tomb, benn rëdd rék moo fa mana jaar.

Ab rëdd da fay séddëlé maasalé gi ci ñaari gox yu ñuy woowè xaaju maasalé : rëdd bi mooy digg bi nék ci diganté ñaari xaaji maasalé yi.

Rëdd yu doganté, rëdd yu dul laaloo, rëdd yu maassaloo, wàll

Tomb bii di $\rm A$ dafa bokk ci rëdd bii di $\rm(D_1)$ ak rëdd bii di $\rm (D_2)$ : da ñuy naan tomb $\rm A$ mooy tomb bi digaalé ñaari rëdd yii di $\rm (D_1)$ ak $\rm (D_2)$.

Man na ñu wax tamit né rëdd yii di $\bf \color{orange}{(D_1)}$ ak $\bf \color{orange}{(D_2)}$ da ñuy doganté ci tomb $\rm A$ wala ñuné rëdd yii di $\bf\color{orange}{D_1)}$ ak $\bf \color{orange}{D_2}$ da ñu dogoo ci $\rm A$.

Lòlu ñu ngi koy bindè $\rm (D_1) \cup (D_2) = \{A\}$.

Tomb $\rm A$ mooy tombu doganté bu ñaari rëdd yii di $\rm (D_1)$ ak $\rm(D_2)$.

Ñaari rëdd yu dul laaloo ñooy ñaari rëdd yu amul bénn tomb bu lèn digaalé.

Ñaari rëdd yii di $\rm (D)$ ak $\rm (L)$ ay rëdd yu dul laaloo la ñu.

Ñaari rëdd yii di $\rm (AE)$ ak $\rm (AC)$ benn la ñu. Da ñuy naan da ñoo maasaloo.

Ñaari rëdd yu dogoo da ñuy xaajalé maasalé gi ci ñennti wàll.

Segments et demi-droites

Nañ jël benn rëdd $\rm (D)$ boo xamné tomb yii di $\rm A$ ak $\rm B$ ci la ñu nékk.

Xaaju rëdd wi nékk ci diganté $\rm A$ ak $\rm B$ ñu ngi koy tuddè dogit bu cett yi nékk $\rm A$ ak $\rm B$. Dëes na ko bindè $\rm [AB]$ wala $\rm [BA]$. Rëdd wii di $\rm (D)$ mooy këruk [AB]$.

Su ñuy mottali dogit bii di $\rm [AB]$ ci wétt gi jëm ci $\rm B$, da ñuy benn xaaju rëdd $\rm [AB)$.

$\rm [AB)$ mooy est la demi-droite d'origine $\rm A$ passant par $\rm B$.

$\rm [BA)$ est la demi-droite d'origine $\rm B$ contenant $\rm A$.

Lignes brisées

Ab rëdd wu ñu damm té mu ubbèku ñu ngo tuddè rëdd mu bari wétt. Ñu ngi ko défarè ak ay dogit. Ngir tudd benn rëdd wu damm, da ñuy tudd ci toftalanté turu cettam yëpp.

rëdd mu bari wétt mii di $\rm ABCDEFGH$ xala $\rm HFEDCBA$.

Polygones

Ab rëdd wu ñu damm té mu tëju ñu ngi koy tuddè bari wétt. Dogit yi ñu défarè benn bari wétt rëdd wu ñu damm té mu ubbèku ñu ngi lèn di tuddè wétt. Cettu dogit yòyu ñu ngi lèn di tuddè ay puj.

Bari wétt $\rm FGHIJ$.

Dogit yii di $\rm [FG]$, $\rm [GH]$, $\rm [HI]$, $\rm [IJ]$ et $\rm [JF]$ ñooy wétti bari wétt gii di $\rm FGHIJ$.

Tomb yii di $\rm F$, $\rm G$, $\rm H$, $\rm I$ et $\rm J$ ñooy puj yi.

Ay cettu benn wétt da ñuy nékk ñaari pij yu toftalanté (ci missaal $\rm F$ ak $\rm G$ ci $\rm [FG])$.

Wétt yii di $\rm [FG]$, $\rm [GH]$ nga xamné da ñoo bokk benn cett da ñu lèn di tuddè ay wétt yu toftalanté.

Wétt yu melni $\rm [IJ]$ ak$\rm [GH]$ nga xamné bokku ñu benn cett ñu ngi lèn di tuddè ay wétt yu toflantè wul.

Dogit yiy jokkalé ñari puj yu toflantè wul ñu ngi lèn di woowè ay galaŋ yu bar wétt gi (ci missaal $\rm [JG]$, $\rm [JH])$.